دستگاه های موسیقی ایرانی یکی از مهم‌ترین عناصر موسیقیایی ایرانی هستند که نقش تعیین‌کننده‌ای در اجرای قطعات سنتی دارند. این سیستم موسیقایی شامل هفت دستگاه و پنج آواز است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. شناخت این دستگاه‌ها نه‌تنها برای نوازندگان و خوانندگان ضروری است، بلکه به علاقه‌مندان موسیقی ایرانی کمک میکند تا بهتر بتوانند قطعات مختلف را درک کنند. در این مقاله، انواع دستگاه‌های موسیقی ایرانی، لیست گوشه‌های موسیقی ایرانی و روش تشخیص دستگاه‌های موسیقی را به طور کامل بررسی خواهیم کرد.
آوای ماهان، آموزشگاه موسیقی در ستارخان، برگزارکننده انواع کلاس های آموزشی انواع ساز به صورت کاملا حرفه ای و تخصصی می باشد. شما می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد نحوه ثبت نام و همچنین دریافت مشاوره رایگان، از طریق شماره های موجود در سایت با ما تماس بگیرید.
در صورتی که تمایل دارید تا در کلاس های آموزش ساز ایرانی سنتی و همچنین دیگر سازها، شرکت کنید، می توانید همین حالا با ما تماس بگیرید. آوای ماهان انواع کلاس های آموزشی ساز های سنتی ایرانی را به صورت کاملا حرفه ای و تخصصی برگزار میکند.
انواع دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
در موسیقی سنتی ایران، هفت دستگاه موسیقی اصلی وجود دارد که هرکدام دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند. در ادامه به معرفی این دستگاه‌ها می‌پردازیم:
برای شرکت در کلاس های آموزشی ساز کمانچه به صفحه آموزش کمانچه مراجعه کنید.
دستگاه شور
دستگاه شور یکی از پرکاربردترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است که در بسیاری از موارد حس اندوه و تعمق را به شنونده منتقل میکند. بسیاری از نغمه‌های محلی و فولکلور ایران بر اساس این دستگاه ساخته شده‌اند.
گوشه‌های مهم دستگاه شور:
- کرشمه
- نغمه
- حزین
- شهرآشوب
- شهناز
آوازهای مرتبط:
- آواز ابوعطا
- آواز بیات ترک
- آواز دشتی
- آواز افشاری
*مثال معروف: تصنیف یاد ایام با صدای محمدرضا شجریان
این مطلب را نیز بخوانید: انواع ساز کمانچه و ویژگی های آن ها
دستگاه ماهور
دستگاه ماهور از گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است. بسیاری از قطعات شاد و باشکوه ایرانی در دستگاه ماهور ساخته شده و در قطعات حماسی و ملی نیز بسیارمورد استفاده قرار می‌گیرد.
گوشه‌های مهم دستگاه ماهور:
- گشایش
- دلکش
- نیشابورک
- حصار ماهور
- ساقی‌نامه
*مثال معروف: تصنیف مرغ سحر اثر مرتضی نی‌داوود
دستگاه سه گاه
دستگاه سه‌گاه قدیمی‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است که بیشترحالتی حزن‌انگیز و غمگین دارد. این دستگاه در موسیقی تعزیه و مداحی نیز کاربرد زیادی دارد.
گوشه‌های مهم دستگاه سه‌گاه:
- زنگ شتر
- کرشمه
- زابل
- مویه
- شاه‌ختایی
*مثال معروف: تصنیف رسوای زمانه اثر همایون خرم
این مطلب را نیز بخوانید: بهترین سن یادگیری موسیقی
دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه بیشتر حالتی حماسی و پرانرژی دارد و معمولاً برای اجراهای صبحگاهی و آهنگ‌های ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه:
- حدی
- زنگوله
- رجز
- مخالف
- حصار
*مثال معروف: قطعه سلام اثر حسن کسایی
دستگاه همایون
دستگاه همایون احساسی شاهانه و باوقار دارد و به دلیل حالت عارفانه و معنوی، در موسیقی زورخانه‌ای و لالایی‌ها نیز استفاده می‌شود.
گوشه‌های مهم دستگاه همایون:
- بیداد
- چکاوک
- نی‌داوود
- شوشتری
- منصوری
*مثال معروف: تصنیف تو ای پری کجایی اثر همایون خرم
این مطلب را نیز بخوانید: تفاوت آموزش موسیقی آنلاین و حضوری
دستگاه نوا
دستگاه نوا حالتی عرفانی و آرام دارد و بیشتر برای قطعات تأمل‌برانگیز و احساسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گوشه‌های مهم دستگاه نوا:
- عشاق
- نیشابورک
- حسینی
- زنگوله
*مثال معروف: کنسرت نوا با اجرای حسین علیزاده، پریسا و پرویز مشکاتیان در جشن هنر شیراز
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه یکی از پیچیده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است که معمولاً برای اجرای مرکب‌نوازی استفاده می‌شود.
گوشه‌های مهم دستگاه راست پنجگاه:
- روح‌افزا
- پروانه
- خسروانی
- پنجگاه
*مثال معروف: آلبوم راز و نیاز اثر حسین علیزاده – کنسرت راست پنجگاه با اجرای محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان
لیست گوشه های موسیقی ایرانی
در هر دستگاه، مجموعه‌ای از ملودی‌های کوتاه وجود دارد که به آن‌ها گوشه می‌گویند. این گوشه‌ها پایه و اساس بداهه‌نوازی در موسیقی ایرانی هستند.
گوشه های مهم موسیقی ایرانی:
- دستگاه شور: کرشمه، شهناز، حزین
- دستگاه ماهور: دلکش، حصار، نیشابورک
- دستگاه سه‌گاه: زابل، شاه‌ختایی، مویه
- دستگاه چهارگاه: رجز، زنگوله، مخالف
- دستگاه همایون: چکاوک، بیداد، نی‌داوود
- دستگاه نوا: عشاق، حسینی، نیشابورک
- دستگاه راست پنجگاه: روح افزا، پروانه، پنجگاه
روش تشخیص دستگاه های موسیقی سنتی
برای تشخیص دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی، باید به سه عنصر کلیدی توجه کرد:
توجه به فواصل موسیقایی
هر دستگاه دارای فواصل خاصی است که در نغمه‌های آن مشخص است. برای مثال، دستگاه شور با فواصل خاص خود به راحتی از سایر دستگاه‌ها قابل تشخیص است.
شناخت گوشه های خاص هر دستگاه
برخی گوشه‌ها مانند شهناز (در شور) یا بیداد (در همایون) شاخص‌های مهمی برای تشخیص دستگاه‌ها هستند.
احساس و حال و هوای دستگاه
شاد یا غمگین بودن موسیقی یک معیار معتبر برای شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی نیست. در واقع حس و حال یک قطعه علاوه بر دستگاه، رابطه مستقیمی با قالب ریتمیک دارد. کما اینکه امکان دارد شما یک آهنگ غمگین در دستگاه ماهور یا یک دشتی پرتحرک بشنوید.
موارد زیر به دلیل استفاده بیشتر تا حدود نسبی به شما در تشخیص دستگاه ها کمک می کند. اما هرگز به صورت مطلق نمیتوانند معیاری برای تشخیص دستگاه باشند.
- اگر موسیقی حالتی حزن‌انگیز دارد، احتمالاً در سه‌گاه یا همایون است.
- اگر شاد و باوقار است، احتمالاً در ماهور یا راست پنجگاه است.
- اگر عرفانی و عمیق است، احتمالاً در نوا است.
شنیدن مداوم اجراهای مختلف در دستگاه‌های موسیقی ایرانی، بهترین راه برای یادگیری روش تشخیص دستگاه‌های موسیقی است.
کلام آخر
دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی یکی از غنی‌ترین و پیچیده‌ترین ساختارهای موسیقایی جهان را دارند که نقش مهمی در فرهنگ و هنر ایران دارند. هر دستگاه احساس و فضای خاص خود را دارد و شامل گوشه‌های متنوعی است که ملودی‌های منحصر به فردی را ایجاد می‌کنند. با شناخت لیست گوشه‌های موسیقی ایرانی و تمرین در روش تشخیص دستگاه‌های موسیقی، می‌توان درک عمیق‌تری از این هنر اصیل به دست آورد.
سوالات متداول
در این بخش به سوالات متداول در این خصوص می پردازیم:
- دستگاه موسیقی سنتی ایرانی چیست؟
دستگاه موسیقی ایرانی یک چارچوب موسیقایی است که مجموعه‌ای از گوشه‌ها و ملودی‌های مرتبط را شامل می‌شود. این دستگاه‌ها هرکدام حالت احساسی خاصی دارند و در موسیقی سنتی ایرانی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.
- کدام دستگاه موسیقی ایرانی شادتر است؟
شاد یا غمگین بودن موسیقی یک معیار معتبر برای شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی نیست. در واقع حس و حال یک قطعه علاوه بر دستگاه، رابطه مستقیمی با قالب ریتمیک دارد.
اما آهنگ های شاد، پرانرژی و حماسی بیشتر در دستگاه ماهور و چهارگاه ساخته می شوند.
- غمگین‌ترین دستگاه موسیقی سنتی کدام است؟
شاد یا غمگین بودن موسیقی یک معیار معتبر برای شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی نیست. در واقع حس و حال یک قطعه علاوه بر دستگاه، رابطه مستقیمی با قالب ریتمیک دارد.
دستگاه همایون و دستگاه سه‌گاه بیشتر برای آهنگ های غمگین به کار می روند. سه‌گاه بیشتر در تعزیه و نوحه‌خوانی استفاده می‌شود، در حالی که همایون بیشتر حالت اشرافی و باوقار اما غمگین دارد.
- چه تفاوتی بین دستگاه و آوازهای موسیقی ایرانی وجود دارد؟
دستگاه: شامل مجموعه‌ای از گوشه‌ها است که چارچوب کلی یک قطعه موسیقی را مشخص میکند.
آواز: زیرمجموعه‌ای از یک دستگاه است و حال و هوای خاصی دارد. مثلاً آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است.
- چرا شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی مهم است؟
شناخت دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی به نوازندگان، آهنگسازان و شنوندگان کمک میکند تا احساسات موسیقی را بهتر درک کنند و قطعات را به درستی اجرا یا تفسیر کنند.
- آیا یادگیری دستگاه های موسیقی ایرانی سخت است؟
بستگی به تجربه موسیقایی شما دارد. اگر با موسیقی ایرانی آشنایی داشته باشید، تشخیص و یادگیری دستگاه‌ها آسان‌تر خواهد بود. با تمرین و گوش دادن به قطعات مختلف، می‌توان دستگاه‌ها را بهتر شناخت.
