کَمانچه

کمانچه

کمانچه از دسته ی سازهای زهی- آرشه ای است که از قسمتهای مختلفی از جنس چوب، پوست، استخوان و فلز تشکیل شده است. کمانچه از سازهای قدیمی ایران است و آن را حاصل تکامل ساز رباب می دانند. در دوران صفویه و قاجار، کمانچه جزو سازهای اصلی در موسیقی ایران بوده است. این ساز داری 4 سیم است که با آرشه یا کمانه نواخته می شوند. بعد از ورود ویولن به ایران تغییراتی در شیوه ی کوک کمانچه ایجاد می شود و امروزه کوک اصلی و رایج این ساز همانند ویولن می لا ر سل است و انگشت گذاری آن نیز شبیه ویولن انجام می شود. علاوه بر آن می‌توان به کوک‌های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری)اشاره کرد.

قسمتهای مختلف کمانچه:

خرک: یکی از بخش های کمانچه است که جنس آن از استخوان و یا چوب است و روی آن شیارهایی  وجود دارد با عمق کم که سبب می شود فاصله ی سیم ها از یکدیگر ثابت بماند.

کاسه ی طنینی، تقریباً به شکل کره و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می کشند و خرک روی آن نصب می شود. پشت کاسه ی برخی از کمانچه های محلی باز است که آن را کاسه ی پشت باز می نامند.

دسته کمانچه: از جنس چوب ساخته می شود، لوله ای تو پُر است و طول آن حدود ۲۵ و قطر آن ۳ سانتیمتر و به صورت مخروطی شکل می باشد.  یک طرف دسته به کاسه و طرف دیگر آن به سرپنجه متصل می شود.

سرپنجه: در ابتدای طول دسته میباشد و جنس آن مانند دسته از چوب ساخته می شود سطح رویی آن تو خالی است و چهار گوشی به صورت زوج در دو طرفش دارد. سرپنجه زایده ای در انتهایش دارد که نام آن صراطی یا تاج میباشد که به طول نهایی ساز می افزاید.

پایه: میله ای باریک به طول ۱۰ سانتیمتر است و یک سر آن به انتهای کاسه متصل می شود. در انتهای پایه یک زایده ی پهن میباشد که روی پا یا زمین قرار می گیرد.

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به ۳ اکتاو است و به علت وجود کوک‌های مختلف و عدم وجود دستان(پرده) بندی، تمامی فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند.

برای نواختن کمانچه، نوازنده به حالت نشسته ساز را به شکل عمودی در دست چپ (برای نوازنده ی راست دست) گرفته و با انگشتان همان دست در راستای دسته حرکت می کند و طول فعال سیم ها را کنترل می کند و با دست راست به صورت افقی آرشه یا کمانه را بر سیم ها می کشد.